Birkaç konuda getirilmiş istisna dışında yabancının Türk Anayasa’sı uyarınca temel hak ve özgürlükten eşitlik esası uyarınca yararlanması söz konusudur. Ancak girişi, yasalarda belirtilmiş şartlara ve sınırlamalara tabi olan yabancı, bunu bir hak olarak talep edemez. İdarenin yasalarda yazılı şartların ve sebeplerin yerine getirilmiş olup olmadığı konusunda bir takdir hakkı vardır. Red gerekçesinde ileri sürülen nedenlerin gerçek olmaması veya olayda biçimsel bir hata olması hallerinde ilgilinin red kararının iptal edilmesi için İdari Yargı’ya başvurma hakkı vardır.
Türkiye’ye gelip de bir aydan fazla kalmak isteyen yabancılar, bu müddet bitmeden yetkili makamlara başvurarak ikamet izni almak zorundadırlar. Kanun, yetkili makamların verecekleri izin belgesini “ikamet tezkeresi” olarak adlandırılmıştır. Bu belgeyi vermeye yetkili makam emniyet makamlarıdır. Bir aydan az bir süre kalacak yabancılar için böyle bir mecburiyet yoktur.
Türkiye’ye çalışmak maksadıyla gelen yabancılar da geldikleri tarihten itibaren bir ay içinde ve çalışmaya başlamadan evvel ikamet izni almak zorundadırlar.
Yabancıların İkamet ve Seyahatleri Hakkındaki Kanun (YİSHK) md. 9 uyarınca, bir Türk vatandaşı ile evli olup olmadığına bakılmaksızın tüm yabancılar için beş yıla kadar ikamet izni verilmesi esasını getirmiştir. Beş yıllık sürenin daha kısa veya uzun olmasında İçişleri Bakanlığı’nın takdir hakkı mevcuttur ve bu hakkı Dışişleri Bakanlığı’nın görüşünü alarak karşılıklılık ilkesinin varolup olmamasına göre kullanır.
Süre bitiminden sonra, ikamet tezkerelerini yenilemek isteyenler sürenin bitiminden itibaren 15 gün içinde yetkili makamlara başvurarak yenisini almak zorundadırlar. Aynı şekilde ikamet izin belgelerini kaybedenlerin de yetkili makamlardan yeni bir belge alması gerekmektedir.
YİSHK md. 13’e göre; ikamet sahibi yabancıların Türkiye’ye dönmek üzere yurt dışına çıkmaları ve ikamet süresi bitmeden dönmeleri halinde bu kişilerin Türkiye’ye girişi için vize aranmayacak ikamet tezkerelerini ibrazları yeterli olacaktır.
Ayrıca, yabancı devletlerin elçilik ve konsolosluk memurları ve onların aileleri hariç tutulmak üzere, ikamet değiştiren yabancıların bunu 48 saat içerisinde çıktıkları veya gittikleri yerdeki polis ve jandarma karakoluna kendilerinin veya başkalarının vasıtası ya da mektup yolu ile bildirme zorunlulukları vardır.
YİSHK15. madde uyarınca; yabancı devletlerin elçilik ve konsolosluk memurları ve onların aileleri hariç, Türkiye’de serbest ya da başkalarına bağlı olarak çalışan yabancılar, durumu işe başladıktan itibaren 15 gün içinde ikamet ettikleri yerin polis ve jandarma karakoluna bildirmek ve ikamet tezkeresine kaydettirmek zorundadırlar. Bu kişileri istihdam eden gerçek veya tüzel kişiler ise yabancının işe başlamasından itibaren en çok 15 gün içinde en yakın polis veya jandarma karakoluna bir beyanname vermek zorundadırlar. Bu beyannamede, ilgili yabancının adı ve soyadı, vatandaşlığı, mesleği, ikamet tezkeresinin tarih ve sayısı, ikametgah adresi, gördüğü iş ve aldığı ücret belirtilir. YİSHK’ da belirtilmiş istisnai muamelelerden yararlanan yabancılar ise özel durumlarının sona erdiği günden itibaren bir ay içerisinde genel hükümlere tabi olurlar.
Yabancıların çalışma izni için başvurularını yapacakları makam, yurt içinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı iken yurt dışında Türkiye Cumhuriyeti temsilcilikleridir. Yurt dışındaki temsilciliklere yapılan başvurular doğrudan Bakanlığa iletilir. Meğer ki yurt içinde çalışacak yabancı öğrenim amacı dışında herhangi bir amaçla gelmiş olsun ve en az altı ay süreli ikamet tezkeresi mevcut ve süresi sona ermemiş olsun. Ayrıca çalışma izni başvurunun ön koşulu dış temsilciliklerden çalışma vizesi alınarak ülkeye giriş yapılmasıdır. Çünkü turistik amaçla veya çalışma vizesi dışındaki bir vize ile gelen yabancıların çalışma izni için başvurularının yurt içinde yapılması mümkün değildir.
Faaliyette bulunan şirket, şube ve irtibat büroları kapsamında istihdam edilecek yabancıların çalışma izinlerine ilişkin usul ve esaslar “Doğrudan Yabancı Yatırımlarda Yabancı Uyruklu Personel İstihdamı Hakkındaki Yönetmelik” ile düzenlenmiştir. Doğrudan yabancı yatırım alanlarında çalışacak kilit personel statüsündeki yabancıların da yani şirketin üst yönetiminde ya da yürütme pozisyonunda çalışan, şirkette denetleme görevi yapan, şirkete yeni personel alma ve işten çıkarma gibi alanların en az birinde çalışan veya bu konularda yetki sahibi olan şirket ortağı, yönetim kurulu başkanı ve üyesi, genel müdür, müdür ve yardımcıları, şirketin sunduğu hizmet, yönetim, araştırma, veya teknikleri hakkında bilgi sahibi kişi, irtibat bürolarında, yurt dışındaki ana şirket tarafından kendi adına yetki belgesi düzenleyen yabancıların da, çalışma izni için gerekli başvuruyu vatandaşı olduğu Türkiye Cumhuriyeti temsilciliklerine yapması yanında çalışma vizesi almaları zorunludur. Ancak Yönetmelik md 10 uyarınca, yabancı kilit personelin çalışma izin belgesini almasından itibaren en geç 90 gün içinde çalışma vizesi için talepte bulunması, ülkeye giriş yaptığı tarihten itibaren 30 gün içinde ise İçişleri Bakanlığına başvurarak ikamet tezkeresi alması zorunludur. Meğer ki öğrenim amacıyla vize verilmiş olmayan yabancının en az altı ay süreli ikamet izni ve çalışma izni olsun; bu takdirde Yön. md. 9/2 uyarınca, yabancı kilit personelin Türkiye’nin dış temsilciliklerinden çalışma vizesi alması koşulu aranmamaktadır.
Çalışma izninin verilmesi veya uzatılması, Türkiye’nin taraf olduğu ya da çok taraflı sözleşmelerde aksi öngörülmedikçe; yabancının ikametgah ve çalışma izni süresi ile, hizmet akdinin ve işin süresine göre, belirli bir işyeri veya işletmede ve belirli bir meslekte ancak bu işe münhasır kalmak kaydı ile iş piyasasındaki durum, çalışma hayatındaki gelişmeler, istihdama ilişkin sektörel, coğrafi ve ekonomik konjonktür değişikliği de göz önüne alınarak mümkün olacaktır.
Görüldüğü gibi; ülkemiz yabancıların ikamet etmesi ve çalışması hakkındaki kuralları son yıllarda iyileştirmiş ve kolaylaştırmıştır.
